Giới thiệu tác giả: Trần Nghi San và Ngạn Nguyệt cùng biên soạn, nghiên cứu sinh Viện nghiên cứu Bảo tàng học Đại học Phụ Nhân

Sức mạnh của hành động – báo cáo Hội nghị năm (phần 1) Sự cộng hưởng nhân quyền FIHRM-AP 2023

Trong tương và hiện tại, công nghệ cao đã kéo gần khoảng cách giữa con người với tương lai, sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo (dưới đây sẽ gọi tắt là AI) là một trong những chủ đề được nhiều người quan tâm nhất những năm gần đây. Giám đốc có thâm niên của Chính phủ khu vực Bắc Châu Úc Tracy Puklowski chia sẻ tiềm lực và nguy hiểm khi ứng dụng AI trong Viện bảo tàng: phân tích số liệu của AI có thể giúp bảo tàng nắm bắt đặc trưng và nhu cầu của người tham quan, chúng ta có thể cung cấp cho người dân sự trải nghiệm cá nhân hóa, thậm chí là người tham quan đa dạng hệ thần kinh (ghi chú 2) cũng có thể cảm thấy thoải mái, bao dung đáp ứng trải nghiệm triển lãm cho các nhu cầu khác nhau.Ngoài ra, AI có thể được sử dụng để hỗ trợ xử lý các chủ để nhạy cảm của bảo tàng, có thể giải thích lịch sử khó khăn bằng nhiều ngôn ngữ, thậm chí còn được sử dụng để xây dựng “sản phẩm phục chế kỹ thuật số”, tiến hành “trả lại ảo”, nhờ đó mà “trả lại di tích văn hoá” được xem là một khả năng để xây dựng mối quan hệ đối thoại văn hóa, mà không phải là tổn thất hay từ bỏ, hai bên có lẽ có thể sẽ càng dễ dàng bước đi bước đầu tiên. Đối mặt với AI, nhân viên bảo tàng cũng phải học hỏi làm thế nào để đảm bảo xác nhận tính chân thật của thông tin, đồng thời thông qua thực tiễn, khiến công nghệ mới được phát huy tác dụng tích cực trong bảo tàng. Ngoài ra, bảo tàng cũng thông qua các hình thức đa dạng phong phú như nghệ thuật, truyện tranh vẽ, trò chơi để sáng tạo nhiều trải nghiệm thân cận. Giáo sư Lâm Bảo An,Trung tâm Giáo dục Kiến thức Đại cương Đại học Quốc lập Kỹ thuật Bành Hồ đã dẫn đầu đội ngũ cùng với nhóm công tác nhân quyền đoàn Quốc giáo huyện Bành Hồ, đưa sự kiện Bành Hồ 713 vào trong trò chơi “Sách câu chuyện lưu vong”, để các lớp trẻ tham gia trò chơi bằng hình thức quen thuộc, qua đó có thể hiểu về các sự kiện lịch sử như thầy trò lưu vong Sơn Đông đã trải qua thời chiến tranh loạn lạc, bị cưỡng bức tham gia quân đội, vì sự kiện 713 mà bị vu oan phải ngồi tù và thậm chí là bị bắn chết, đấu tranh để được đi học trở lại, cắm rễ nỗ lực để có cuộc sống bình yên, trò chơi này là một chuỗi các sự kiện lịch sử và các câu chuyện về cuộc đời.

Ví dụ của Đài Loan do Viện trưởng Viện bảo tàng Nhân quyền Quốc Gia, ôngThế Phương chia sẻ, xuất phát từ lịch sử thời kỳ thống trị uy quyền, ông chia sẻ những khó khăn mà Bảo tàng gặp phải trong việc định vị, thúc đẩy đối thoại xã hội và đối diện chủ đề nhân quyền đương đại, bao gồm vấn đề định vị cho “khó khăn của các di tích văn hoá” hay “viện bảo tàng”, hướng lựa chọn giữa “nhân quyền chính trị” hay “nhân quyền đa nguyên”, và trách nhiệm kép “bảo tồn bản gốc” hay “hồi sinh tái tạo”; cùng với những khó khăn khi chấp hành việc “tài liệu lưu trữ không có nghĩa là sự thật”, “phỏng vấn miệng không được tính là tài liệu lưu trữ”, và phải suy nghĩ làm thế nào để thông qua nhóm người có cùng tần số với nhau cùng truyền bá rộng rãi hơn để thu hút càng nhiều khách tham quan bước vào viện bảo tàng.

Định vị mới cho di sản tiêu cực – tái hiện và chuyển hóa không gian ký ức tổn thương

Khó khăn và lo lắng của di sản tiêu cực

Di sản tiêu cực (negative heritage) hay còn được gọi là “di sản khó khăn” (difficul heritage) là nơi tập hợp những hình thức tạo thương tổn khác nhau như không gian hữu hình hoặc ký ức vô hình, phó giáo sư Hoàng Thư Mai- Viện nghiên cứu Kiến trúc và quy hoạch đô thị Đại học Quốc lập Đài Loan chỉ ra những khó khăn này có thể chia làm hai hướng: thứ nhất, xét về biểu tượng thì những di sản này có liên quan mật thiết với những kinh nghiệm lịch sử u ám nặng nề, không gian môi trường này sẽ khiến cho bản năng con người cảm thấy khó chịu và không thoải mái; thứ hai, xét từ bên trong, do lập trường của các nhóm cộng đồng trong quan hệ có lợi có hại khác nhau và sự khác biệt của nhận thức kinh nghiệm, các câu chuyện ký ức của họ thường sẽ phủ nhận lẫn nhau. Và trong dòng chảy lịch sử, “quan hệ khó khăn tưởng tượng đơn phương” lúc nào cũng lớn hơn việc đơn giản hóa thái độ thực tế của người gây hại/ người bị hại, người thực dân/ người bị thực dân. Chỉ có duy nhất thiết lập quan hệ hợp tác tin tưởng lẫn nhau lâu dài với nhóm cộng đồng, mới có thể đạt được hòa giải và có tiếng nói chung.

Nghiên cứu sinh tiến sĩ Chu Phương Nghi, Khoa nhân loại học và phát triển xã hội Đại học Leiden Hà Lan, cũng bàn về việc di sản tiêu cực có thể sẽ gây ra những lo lắng của người dân xung quanh, lấy ví dụ là Đài tưởng niệm nhân quyền ở Lục đảo, do trước đây đa số tù nhân chính trị đều bị bỏ tù ở nhà tù Lục đảo, đài tưởng niệm sẽ khiến cho người dân trên đảo nhớ lại đoạn ký ức khó khăn này, đồng thời đa số cư dân trên đảo đều là người dân tộc Hán, “sự không may mắn” của đài tưởng niệm sẽ khiến cho cư dân trên đảo tìm cách xóa bỏ vết nhơ và sự uy hiếp này bằng hành vi tấn công như “đổ máu chó”. Ý nghĩa phía sau của điều này đại diện cho mâu thuẫn sản sinh ra do tín ngưỡng quỷ thần truyền thống của dân tộc Hán và sự mơ hồ về tính chủ đề của đài tưởng niệm, từ đó mà chỉ cho chúng ta thấy rằng cần phải suy xét kỹ càng lại về việc xây dựng đài tưởng niệm.

Phá vỡ câu chuyện lịch sử đơn lẻ thông qua Bảo tàng di sản tiêu cực, sáng tạo không gian ký ức tập thể

Xuất phát điểm của việc thiết lập đài tưởng niệm cho các sự kiện xung đột nên đi từ việc tưởng nhớ người bị hại, ghi nhớ những ký ức thương tổn đồng thời kiểm điểm để tránh đi vào vết xe đổ, và câu chuyện lịch sử đơn lẻ của chính phủ uy quyền thường lúc nào cũng có lợi cho người nắm quyền, và xem nhóm người thiểu số bị áp bức như là phần tử phản loạn, với góc nhìn phiến diện chưa từ nhiều phía. Giảng viên Padtheera Narkurairattana Trung tâm Nghiên cứu Nhân quyền và Hòa Bình Đại học Mahidol Thái Lan, lấy đài tưởng niệm Dusun Nyor của khu vực thâm nam Thái Lan và đài tưởng niệm cầu nguyện cho 7 liệt sĩ Son Khon ở Đông Bắc bộ làm ví dụ, thông qua việc thu thập ký ức tập thể từ các nhóm khác nhau, kể câu chuyện về việc Thái lan từ xa xưa vẫn luôn tin sùng Phật giáo, dẫn đến sự việc các nhóm người thiểu số tin sùng các tôn giáo khác (Đạo Hồi Malaysia, tín đồ Thiên Chúa giáo) bị trấn áp và xâm hại nhân quyền, từ đó mà thảo luận làm thế nào để lấy lại chức năng mà đài tưởng niệm nên có, trả lại sự tôn nghiêm cho nhóm người bị hại, để làm nổi bật chức năng của đài tưởng niệm là một nơi quan trọng của ký ức tập thể, đồng thời tránh lặp lại việc bức hại tôn giáo tương tự như vậy.

※Chi chú:

Ghi chú 1: Năm 2015 Viện bảo tàng Nô lệ Quốc tế Liverpool nước Anh cùng với Hiệp hội cải cách Congo (the Congo Reform Association) cùng tổ chức triển lãm Brutal ExPosure The Congo, ghi chép lại những hành vi tàn bạo và sự bóc lột mà nhân dân Congo phải gánh chịu trong lịch sử thực dân khi Quốc vương Leopold II của Bỉ cưỡng chế đô hộ Congo.

Ghi chú 2: đa dạng hệ thần kinh (neurodiversity) chỉ sự đa dạng khi phát triển thần kinh của con người, khái niệm này bao gồm nhiều loại các nhóm người có liên quan đến sự phát triển của thần kinh, ví dụ như tăng động và không đủ sự chú ý, hội chứng Tourette, trở ngại phát triển ngôn ngữ, trở ngại phát triển động tác và trở ngại học tập, v.v.